###Maran Brang Di###
Hugawng-Assam Jinghpaw ni nat jaw ai gin lam gaw chyaloi nhkoi ginru ginsa prat kaw nna hpang wa sai. Ndai ginra hkan hta Jinghpaw ni grau madung hku nna jaw jau ai nat ni gaw, (1) Ningshe nat (2) Salap nat (3) Chyunun shapawt nat hte Kumba nat (4) Jang htung nat (5) Sawn nat (6) Shingram nat (7) Ningsum nat (8) Lamun nat (9) Sapawt shingyaw nat (10) Gum gun gum hpai nat ni rai nga ma ai.
Jinghpaw ni kam sham ai nat ni gaw law la nga ai. Gum gun gum hpai nat ngu ai hpe Jinghpaw myu sha ni nta htinggaw shagu hta langai hpra lu shajang ai nat rai nga ai. Ndai gum gun gum hpai nat ngu ai hta num/la ngu nna nga ai. Jawjau ai lam hta nat gun gaw num rai yang, hkungri galaw tawn ai hta num ni lang ai arung arai hpe noi mara tawn ai.
Nat gun gaw ala rai yang hkungri galaw tawn ai hta , ala ni a arung arai hpe noi sum byau tawn nna jawjau ma ai. Gum gun gum hpai nat jaw jau ai lachyum gaw dum nta masha ni a matu shim lam jaw ai. Makawp maga ya ai rai nga ai. Sapawt shingyaw nat jaw jau ai gaw masha hkum hkrang ni hta shakrwi zawn re ai ana zin li, ahpye alam byin ai aten hta jaw jau ai re. Sapawt shingyaw nat hpe jaw Jau na matu hkungri galaw ai shaloi, kahtam kawa (saman) hpe matu de ka kaji galaw nna lawu kaw shingna langai ding grang rai, dai hta majap katsing ,udi, malu masha ni hte mawn sum li noi tawn nna jaw jau ma ai.
Lamun nat hpe gaw manawn masham re ai lam ni hpe yeng seng kau na gin lam hta jawjau ai Hkungri hpe alak mi galaw ai lam nnga ai. Ningsum nat hpe gaw ja gumhpraw tam sa, magam bungli galaw sa rai yang, awng dang ai lam nnga , gahkrim gahkrai byin mat wa rai yang, jaw jau ai. Hkungri galaw yang nta nhpung de namlap kap ai kinsa hpunjun nna, dai jun da ai hpun hta ka kaji ni noi abya tawn rai nna jawjau ma ai.
Shimram nat gaw sawn nat hta kaji htum ai hte kajawng kaja machyi hkrum yang gan shatsawm dat ra ai nat re. Hkungri hpe alak mi gaiaw nra ai. Kumba hte nban sha jun nhtawm, gwi hpe htau ya ai hku nna jawjau ma ai. Sawn nat hpe gaw, kajawng kaja machyi makaw byin hkrum hkra yang jaw Jau ai. Hkungri hpe hpun labrang lahkawng jun nna, dai makau kaw lap kap ai num ting hpun hpe jun nhtawm, hpun labrang hte maren kumba daw let dai ntsa kaw kawa mazi da tawn ai shakram hpe mara tawn ai.
Dai makau kaw wa htau na matu nban jun ai. Nga htau na rai yang nga dang hpe hpun ting hkum nan jun nhtawm jaw jau nga ai. Jahtung nat hpe gaw, machyi makaw byin hkrum hkra nga ai ten hta jaw jau ma ai. Hkungri galaw yang hkungga tawn pyin ra hpe tsaw tsaw galaw nhtawm dai hkungri ntsa Jan, shata. shagan sum la hte Kachin myu sha ni madum sumpyi a myu myu hkum sum hpa na sum la ni hpe noi sumbya sharawt tawn ma ai.
Nga htau na matu nga dang hpe hpung ting hkum nan jun nna jaw jau ma ai. Chyunun sapawt nat hte kumba nat gaw nta masha ni langai ngai nhtoi aten na na machyi makaw hkrum yang, jaw jau ai. Hkung ri hpe kawa mali jun tawn nhtawm kumba hte bai jun kayawp ma ai. Nga htau na matu, nga dang hpe hpun ting hkum nan jun nhtawm, nga dang ntsa kaw lagoi hpaw kayawp nna jaw jau ma ai. Salap nat hpe gaw, Sali wunli hpyi la na rai yang jawjau ma ai. Hkungri hpe galaw na rai yang, namlap kap ai hkin sing ni hte hkungga tawn shara hpe, pinra tsaw tsaw galaw nhtawm, nga htau nga dang hpe hpun pyen, hpya la nna. jun let jaw jau ma ai. Ningshe nat hpe jaw jau ai lam gaw, dum nta masha ni ana zinli byin, machyi makaw hkrum ai aten ni hta jawjau ma ai. Ndai nat hpe hkungri galaw yang, namlap kap ai hpun hkin sing law law hte hkungri galaw ai. Nga htau nga dang hpe mung hpun lap kap ai kinsa hpun hpe jun nga ai. Ndai gaw Hugawng-Assam hkran de na Jinghpaw ni nat jaw jau ai gin lam rai nga ai.
Jinghpaw ni natjaw jau ai bum ni
Rev. Pannasara Urang Singpho (Buddhist Jau/all India radio, Srilanka dept, New Dehli) mung bai madi madun mat wa ai gaw Pat kai bum mying gaw Singpho ni kaw nna paw pru wa ai mying re ai lam hpe aja awa tsun mat wa ai. Sam Khamti ni shamying ai mying rai yang, dai ni dai bum hpe "Loi Patkai" (sam ga hku bum hpe ""loi" ngu nga ma ai) ngu nna, shaga taw, shamying taw nga na re lam matut sang lang mat wa ai. Jau Pannasara Urang Singpho sang lang ai lachyum hta "pat" gaw num ni na ladan dan ai hpan shakya shatsawm hpa rai nna "kai" gaw shanhte Hugawng hkran India Singpho nsen hku "dan ai" hpe tsun malu ai. Dai majaw Jinghpaw num ni ndai shara bum kaw du hkrat wa ai shaloi, "Pat" (ga kata na pru ai) na latan hpe "kai" (dan hpang wa ai kaw nna )Hugawng hte Assam lapran kaw nga ai bum hpe Patkai bum ngu nna shamying wu ai re lam madi madun mat wa ai.
Dai sawt sawt hku nna, India kata de nna, Dahpa bum , Dirok bum, Jenam bum hte jarik na "Patkai bum" ngu nna mying jaw mat wa ai rai nga malu ai. Ndai bum mali gaw dai ni na ten du hkra Singpho ni a matu ahkyak nga ai zawn, dai bum kaw nga ai nat hpe jaw nau ma ai. Machyi makaw hkrum yang, Jenem bum nat, lamu marang htu shangun mayu yang Derok bum nat, Dusat dumyeng makawp maga na matu gaw Dahpa bum nat, hte ngawi pyaw simsa na matu gaw Patkai bum nat ni hpe jaw jau ma ai. (see Maran Brang Di; Prat ningnan wunpawng ahtik labau kadun 1996, New Delhi, p-3)
Nat ni hte kanawn mazum ai lam
Hugawng pa kaw Bo Do, Kan tu. Chin, Naga, Sam, Mishmi, hte Jinghpaw ni ginru lat ginsa hkrat shang wa ma ai. Sam gaw Buddhism makam masham hte rau ginru ginsa hkrat sa wa nna, ngam ai ni yawng gaw nat jawjau ai ni rai nga ma ai. Jinghpaw gaw maubung mausa, Jaiwa dum sa, ga hkum gamung ni hpe bai dinglik yu yang, Jinghpaw ni nat hpe kam sham daw jaw ai prat ten ndu shi yang, Jinghpaw hte nat ni gaw shada da hku hkau kanawn mazum , karum shingtau hkat ai lam ,ga shadawn; gumlau majan, nat shayi ni hte Jinghpaw la ni , Jinghpaw num- Jinghpaw la ni hte nat ni dinghku de kanawn mazum ai lam tsun hkai nga ma ai.
Hugawng Mali hkrang wa lawng, Hpung Ing Dung lapran, lap nat ni hpe num jaw sha yang, nam shan, hpan ,gsd; shan, nga, chyahkyi, nam wa, hpawlam, ...zawn re ni nhpaw nya hte nta jahpung makau hkan dn hkra sa sa shani tawn ya ya re lam tsun hkai nga ma ai. Nat hpulum htu gaw ala ni hpe woi hprawn mat wa nna, nhprawng lu na ginra shara hkan tawn da nhtawm malu masha tam jaw wuai. Dai kaw nat zawn, masha zawn re ai nat kashu kasha ni hpe bai shaprat wu ai.
Nat hpulum htu
Nat hpulum htu ngu ai gaw kaja wa nga nga ai. Masha zawn san nna, kara kalu abya ayai tawn da ai. Nat hpulum htu na chyu ni mung lahkawng maga galu galang noi abya hkrat ai. Nat hpulum htu ni hpyi shan gaw, mut chyang ai. Hkum hkrang galu de pe 4 grup yin nga ai. Lagaw nhtang de man yawng ai. Labu palawng nhpun ai. Masha hte hkrum yang shi na chyu hte ja pa hpe shi a lata hte magap nhtawm, shingdu de man madun let mani dan ai, Hpulum htu hpe nhtu kahtam ahka da tim, sai pru wa tim, shi na n gup mayen hte bai mata katsut shamai kau wu ai. Nhtu hte kahtam nna sha gaw ala ni shi hpe ndang lu ma ai.
Gamu hkat yang mung tingsi mi sha lu manat dip da sai ngu yang, maga mi de bai byawng byawng re kashawt mat mat re nga ai. Nat hpulum htu wa shi hte gamu hkat nna sum yang, woi mat wa nhtawm madu wa shatai kau wu ai. Num ni hpe gaw nra wu ai. Gwi hpe gaw grai hkrit wuai. Nat hpulum htu hte mu yu, katut yu, gamu hkat yu ai ni nan tsun hkai ai ni nan tsun hkai ai gamung ni rai nga ai. Jinghpaw ni gaw nat ni hte kanawn mazum ai madang kaw nna, nat hpe kam sham jawjau mat wa ma ai.
Buddhism sasana shang wa ai lam
Jinghpaw ni Hukawng ginra pa kaw nat ni hpe jawjau nga yang 1800 ning hkan hta Buddhism sasana makam masham gaw mung hkawm de shang wa ai. Buddhism sasana hpe woi shang wa ai ni gaw Sam ni rai nga ma ai . Sam gaw Buddhism makam masham hpe 16th century AD htum maga de lu la hpang wa ai rai nga ai. (see E.R.Leach, Political system of Highland Burma: A study of Kachin Social Structure, Landon, 1954, p-240)
Shanhte ni na gaw Hinayana-The-ra-wa-da Buddhism hkrang rai nga ai. Jinghpaw ni law malawng nga ai Hugawng pa na Tarung ga hte Daihpa ga kaw Buddhism makam masham shang wa ai, hkap la wa ai gaw 1900 hkan hta rai nga ai. Sam Buddhist ni gaw hpungkyi jawng hpaw nna lik laili laika sharin ya ma ai. Jinghpaw ma ni mung lik laika chye na matu hpungkyi jawng lung ma ai.
Hpungkyijawng lung mat wa ai ni kaw nna law malawnggaw buddhist ni tai mat wa nga ma ai. Sam num hte kun dinghku de ai ni (kawa gaw du magam aru arat mi rai tim) na kashu kasha ni gaw buddhist tai wa ai law nga ma ai. Sam num ni gaw hpraw nsam tsawm htap ai law nga ai. Sam ni Jinghpaw num la ai n law nga ai Jinghpaw la ni sam num la ai law nga ai. (Gsd) Uru Sengmaw kansi (Dingsi) ginra hta, Kansi Duwa ni Buddhist lai mat wa ai gaw Kansi Du wa Chyamut Nawng na kasha Kansi Nawng hte Kansi La yan na prat hta sha Buddhist de gale mat wa nga ma ai.
Kansi Duwa Chyamut Nawng si mat ai shaning gaw 1868 AD. (Myen shaning 1229) hta rai nga ai. Kansi ni na Kaji daju (Kansi mying hkawt lu wa ai ten na) Marip Duwa Num mun Tu mung, Myitkyina Waimaw makau na hkatchu Sam num shayi "Hkum chu Ja Ing" hte dinghku de ai kaw nna shaprat wa ai ni hpe Kansi myu ni ngu ai, rai nga malu ai.
Myitkyina Hkagyip ngu ai gaw 1891 AD kaw nna she nga hpang wa ai kahtawng rai nga ai. Kansi Duwa Chyamut Nawng mung Sam num Sadami hte mayaw htinggaw de ai, Sam num Sandami gaw Buddhist rai nga ai. Madu wa Kansi Duwa si mat ai hpang, asak kung gumgai wa ai. Shaloi Kanu Sandami gaw kasha Kansi Nawng yan Kansi La hpe hpungkyi jawng galaw, hpungkyi woi tawn rai nhtawm, nawku dawjau mayu ai lam tsun ai shaloi, Kasha yan gaw kanu na hpyi shawn ai matsun maroi ga hkum nlai lu ai majaw galaw ya u ai.
Maitawng hpungkyi Jawng na hpungkyi U San (U Zinaya) hpe shaga tawn nhtawm nawku dawjau mu ai. Dai kaw nna kansi kashu kasha ni Buddhist de gale mat wa ma ai. Ndai gaw Hpa Kan Sengra ginra lahta na Kansi Duwa ni Buddhist tai mat wa ai lam gamung rai nga ai. Hukawng ginra pa kaw hpungkyi U Tu-Za-ta wa ten kaw nna Jinghpaw ni hta Buddhism hte nat jaw makam masham hpe gayau nna kam sham hpang wa ma ai. Dinghku kata machyi makaw ru yak jam jau hkrum ai ten ni hta, nat ni hpejawjau nna, ngwi pyaw ai ten ni hta Buddha makam masham hta shang lawm nawku ma ai.
1920 ning hta Hukawng Jinghpaw masha ni kaw na shawng ningnan Buddha makam masham hpe hkap la nhtawm hpungkyi kaba magam bungli hpe 1920 ning kaw nna 1985 ning du hkra gun hpai mat wa ai gaw Jau Urang Gam (Tawngdan sayadaw U Pa-nya-Zaw-da) rai nga ai. Jau Urang Gam gaw Hukawng pa na Buddhist Jinghpaw amyu ni hte Sam ni hpe lam woi ningshawng ai wa, rai nga ai. Hukawng Pa hta Jau Urang Gam (Tawngdan Sayadaw) ten hta hpungkyi kaba bai tai wa ai Jinghpaw ni gaw
1. Hpungkyi kaba Rev. Galang Ja Gam (1928-1990)2. Hpungkyi kaba Rev. Sam Dang La (1929-1991),3. Hpungkyi kaba Rev. Nsadu Naw (1930-1958), hte4. Hpungkyi kaba Rev. Ndau Gam (1950-1992)ni rai nga ma ai matut nna, Hukawng Jinghpaw masha ni htajau hpungkyi galaw na ai ni gaw hpungkyi kaba Jau Urang Gam na kasha Rev. Urang Gam Jr - (Danai Hpungkyi Jawng) hte Rev. Urang La (Tarung Hpungkyi Jawng) ni rai nga ma ai.
Hukawng Pa hta Buddhism makam masham hpe grau nna chyam bra mat wa ai hte Hukawng Jinghpaw masha ni hkapla kamsham sa wa ai gaw 1950 ning kaw, Njoi Gam (Alawng Sagya) wa gaw Buddha makam masham hte kapyawn nna Alawng Sagya hpung woi hpaw ai ninghkan Buddha Sasana hpe Hukawng pa chyam hkra rai mat nna, India Singpho ginra de matut sasana galaw awngdang mat wa lu nga ai. Hukawng Jinghpaw masha ni a shawng nnan na hpungkyi kaba Rev. Urang Gam gaw 1932 ning hta ya na Danai mare ka-ang na hpungkyi jawng kaba hpe lamu ga htingra masat la nhtawm, jawng gawgap hpang wa u ai. 1961 ning hta hpungkyi daju kaba Ba-Dan –Da Turiya du wa nna shangut la lu nu ai. Dai ni na prat ten (1999-2000) hta Hukawng ginra pa hta, Buddha makam masham hkapla kam sham ai Jinghpaw ni gaw "Htinggaw (107)" rai taw sai (See Lahpai La Ring, "Hugawng Danai Buga Hpung Labau hte Sasana" 1999, KTC, Myitkyina, P.45)
India-Assam, Arunachal pradesh hkan nga ai Singpho ni yawng' ngu na ram Buddhist hkrai, rai nga ma ai India Singpho ni hpe Buddhist makam masham de shawng lam woi gale ai ni gaw, Kachin ginra (Kamu Mungdan) Hukawng pa na Jinghpaw ni rai nga ma ai. "Buddha na "Philosophy" gaw "Natjaw" na "maubung mausa" hta wa (Pig) shakap shai madang tsaw nga ai. Singpho ni Buddhism makam masham hpe hkap la kam sham wa ai ten gaw 19th century AD htum wa de, re ai hpe, tsun hkai nga ma ai. (See 1.S.Dutta Choudury, Arunachal Pradesh District Gezetters-Tirap District",1980, Govt. of Arunachal pradesh, shillong, P.53; 2. Parul Dutta, Director of Research, "The Singphos", Itanagar, 1990, P.107)
Buddhism kam sham tim, nat hpe mung jawjau nga nga ma ai. India Singpho ni hpang de Buddhism woi shang ai wa gaw, Hukawng pa na Jinghpaw Buddhist hpungkyi Dingla Chaoto (Tingla Chrato, Dingla Zau Tu) rai nga ai. Assam kaw Singpho ni Buddhist de n- gale shi yang, Hukawng ginra pa na Jinghpaw nkau mi Buddhist de gale ngut sai. Jinghpaw Buddhist hpungkyi Dingla Chaoto gaw asak kaba, sak kung dingla sai rai nhtawm, Hukawng kaw nna Assam de sa wa ai shaloi, masha ni ba sa ai. Shi nan mung hkrum mahkrum masha ni hpe Buddha na matsun maroi, makam masham htung tara lailen ni hpe tsun hkai dan nga u ai. Hpungkyi Dingia Chaoto Assam de sa ai ngu ai gaw, shi nan Buddha Ghaya (Lord Buddha hpra tai wa ai ginra, India) de "Hpra-naw" (Pilgrim) sa nna lai lam ang ai majaw rai nga ai.
Assam ginra kaw, Singpho mare Kahtawng shagu de du sa hkawm nna Kamrup de bai lai mat wa u ai. Ndai ten gaw Assam kaw British govt. ni shang nga sai. Gauhati kaw hpungkyi Dingla Zau Tu gaw British Officer hte hkrum nna, Jinghpaw hpungkyi wa hpe shat, shan shat mai, chyaru ni hte hkap daw jaw u ai. Hpungkyi dingla Zau Tu gaw kam sham ai hpungkyi nan tai mat sai re majaw, dawjaw ai malu masha, shan, tsa-chyaru ni hpe nlu nsha ya ai majaw, British Officer gaw hpungkyi Dingla Zau Tu hpe kaja wa nan makam masham jet ai masha re ngu, chye la u ai lam ka da nga ma ai.
Hpa majaw ta? ngu yang, British ni gaw Jinghpaw ni makam masham hta ndai zawn myit jung ai nga na nzawn nawn ai majaw rai nga ai. Hpungkyi Dngla Zau Tu (Chaoto) gaw Gauhti kaw nna kalang bai Buddha Ghaya de hpra-naw (Pilgrim) matut sa mat wa u ai. Lord Buddha sak hkrung nga pra mat wa ai labau shang ginra shara shagu de du hkawm kau da nna bai nhtang wa mat u ai.
Hpang jahtum, Assam Margherita kaw hkring nga u ai. Margherita na Phakial kahtawng (Khamti sam kahtawng, Jinghpaw tai mat ai ni) kaw wa hkring nga mat ai. Dai shara kaw Buddha hpungkyi jawng (Buddhist Temple) langai hpe galaw u ai. Ndai hpungkyi jawng hpe dai ni du hkra "Samuk Sing" ngu da nga ma ai. Daini du hkra mu lunga ai. Singpho ni na Shawng ningnan na ahtik labau shang Singpho hpungkyi jawng, "Samuk Sing" rai nga ai.
Hpungkyi Dingla Zau Tu gaw Duonias ni hpe shawng Buddhist de woi gale bang kau dat u ai. Duania ngu ai ni gaw Jinghpaw hte mungnun mayam num ni kaw nna bai pra paw wa ai myu hpan langai rai nga ai. (See MaranBrang Di, 19960P. Cit, P.31) Mungnun (Assamese) ni gaw Hinduism makam masham hkrai hkapla sai ni rai nga ai. Lord Buddha mung Hindhu kaw nna shi a Buddhism de gale tai mat ai, rai nga ai.
Dai majaw, Jinghpaw tai mat ai Duanias ni matu yak hkak ai lam nnga nga ai. Duanias ni hte Singpho ni mung num wawn numla, htunghkying lailen langai sha hku mahkri-shawn nga ngut sai, rai nga ai. Duanias kaw nna mung, matut nna bai Singpho ni hpang de Buddhism chyam bra nga ai. Sinpho ni hpe kahtawng shagu hpungkyi jawng galaw Shachyaw na hte dai hpungkyi jawng shagu hta hpungkyi langai hpra tawn da na matu, tsun, matsun ai wa gaw ndai hpungkyi Dingla Zau Tu rai ngaai. Dai majaw, Singpho dum nta jut shagu ngu na hta, Buddha hpra sumla (Sur) Buddha sumla laika tawn, noi da nhtawm nawku daw jau kam sham ma ai. Jinghpaw ni hta yawng a shawng ningnan na India Buddha Ghaya de du mat wa ai gaw Hukawng ginra pa na hpungkyi Dingla Zau . Tu rai Sai.
Singhpo ni na Buddhism makam masham gaw kri jung nna, ngang ngang kang kang kamsham myit jung, ru hpra jung kayawp kap rawng taw sai makam masham madang rai nga ai. Tsun mayu ai gaw, masha ni Buddhist tai nna Buddhist tai ai nrai nga ai. India Singhpo hpungkyi jau ni gaw myu tsaw myit grai kaba ai ni hkrai, rai nga ma ai.
Kachin makam masham gamung hta, Zau Tu lahkawngnga ai. Langai gaw "Sinlum Zau Tu" rai nhtawm, Kachin Christian ningpawt hpang ninghpum Sara Kaba langai rai nga ai. laga ngam ai wa gaw "Hukawng Zau Tu" rai nhtawm, Kachin Buddhist ningpawt hpang ninghpum Sara kaba langai rai nga ai hpe mu lu ai. Shan lahkawng yan gaw, tinang kam sham ai hpe majan je, sharawtmat wa ai yan, rai nga ma ai.
MARAN BRANG DI M.A Hist;Dehli University.
Bibilography1. Maran Brang Di, "Prat ningnan Wunpawng Ahtik Labau Kadun", 1996, New Delhi.2. E.R.leach, "Political systems of Highland Burma: A study of Kachin Social Structure", 1954, Landon.3. ( ................................... )4. Lahpai La Ring, "Hugawng Danai Buga Hpung Labau Hte Sasana", 1999, K.TC-Nawngnang, Myitkyina.5. S.Dutta Choudhury, "Arunachal Pradesh District Gezetters -Tirap District", 1980, Shillong.6. Parul Dutta, "The Singpho", 1990, Itanagar.
Source; Chyurum Shalat Magazine 2004 - 2005, JLH Mandale
