Manghkang Ran Hpaji (Conflict Resolution) hte Mali Zup Madim

Tsawra ai Wunpawng myu sha ni e, anhte ginra hta ya ten hkyak hkyak byin nga ai manghkang law law ni hta Mali Zup Madim manghkang mung lawm nga ai. Ndai manghkang gaw yu yang kaji ai zawn raitim manu mana kaba ai manghkang langai re ngu mu mada lu ai. Ndai madim a majaw Wunpawng myu sha ni hta hkrat sum na lam law law nga ai. Ntsa lam hku tsun ga nga yang:-


1) Labau shang shara mat mat na.


2) Dai labau shang shara hta npawt gaw nna nga pra wa ai Wunpawng myu sha ni labau n nga, labau shara tam gase ai myu ni tai na.

3) Hkristan hpung hta zing kem da ra ai ahtik labau shata ni mung mat na.

4) Dai madim galaw ai a marang e chyasam Myen, Miwa hte laga myu ni law law shang wa ai shaloi htingbut htingra mat na. Sai gayau nna myu mat na. Prat dep ana lawan ai hku chyam bra na. Num sha ni roi rip ai hkrum na. Buga masha ni zingri zingrat, dang sha ai hkrum na.
5) Madim waw jang Myitkyina hte laga Mali Hka a lawu de nga ai mare ni kashin shayawng kau ai hpa, mare ni mat mat na, n’sang daw rai yang myu sha ni law law si htum ru ma ai baw re.

6) Mali Hka hpe machyu let galaw lu galaw sha nga ai hpunau ni kyet si ai hkrum na.

7) Mali Hka madim makau na myu sha ni shimlam n lu tut nawng e sadi maja nna sak hkrung lagyim nga ra na.
          Ndai lam ni gaw ntsa lam sawn lu ai ni sha re. Sung sung myit yang kata de manghkang ni grai nw law ai. Rai sa, ndai zawn manghkang law wa ai baw rai yang hpa majaw kadai mung hpa n-galaw nga ga ta? Ga san ni law law san wa na.
          Anhte nanhte yawng shiga ni hta mu hti chye la sai hte maren, buga kata na Wunpawng myu sha ni mung shanhte dang lu ai daram grai shakut let ninghkap nga ma ai.

Grai yu n-gun lu ai.

         Mungdan shinggan de du ai Wunpawng myu sha ni hte shingra tara hpe tsawra let makawp maga nga ai laga myu sha ni law law mung dangdi dangdep ai hku nna shanglawm ning hkap nga ma ai. Grai kaja sai. Matut shakut ga.
         Ndai zawn ninghkap ai shaloi ma-ja ninghkap n mai nga ai. Hpa baw manghkang re hpe shawng asan sha chye na da jang she, hparan na mahtai kaja tam mu na re. Dai zawn ninghkap ai shaloi mung zai byengya hpaji lang let ninghkap ra nga ai ngu ai hpe mu lu ai. Ngai chye na hkawn hkrang ai daram jawm bawngban jahpra ga nga yang, daw masum hku nna bawngban mayu n’ngai.

DAW I. Hpa baw manghkang hpan ta?

Ndai Mali Zup madim gaw yu maya hku tsun ga nga yang “Hka Madim” sha re raitim laga maga mi hku yu ga nga yang “Mung Masa Madim” (Dam of Politics) re. Ndai hpe ntsa lam hku yu ga nga yang gaw “Myit Lawm” ai hpe npawt dat nna byin wa ai “Interest Conflict” zawn san ai raitim kaja nga jang gaw “Value Conflict” ngu ai nbung ai Mu jut, Labau, Makam Masham, Htunghkying lam ni law law rawng ai manghkang rai nga ai. Bai nna “Structural Conflict” ngu ai “Daru Magam” hpe npawt tawn let “Shagyip shagyeng, dang sha ai” manghkang mung lawm nga mali ai.
          Interest Conflict hpe gaw hparan na loi nga ai hpa majaw nga yang dai kaw shanglawm ai uhpung yawng gaw tinang a matu lama mi amyat lu na hpe myit mada nna shang lawm ai re majaw dai myit mada da ai lam gaw law malawng bung chye nga ai. Lama shai hkat ai myit mada lam nga tim pyi dai hpe yawng myit hkrum let shagrin la na gaw ten kachyi mi la jang mai byin nga ai.
         Value Conflict ngu ai gaw manghkang ni law law hta na hparan yak htum ai kaw na langai mi rai nga ai. Hpa majaw nga yang shi gaw myu sha langai a makam masham, htunghkying hte makam ni hte seng wa ai majaw rai nga ai. Kadai mung tinang htunghkying, makam, kamsham ai lam ni hpe hkra wa, shamat kau na matu galaw wa jang gaw a loi hte sha myit hkrum ai lam lu na gaw nloi la nga ai. Dai majaw grai hparan yak ai re. Anhte a Mali Zup Madim mung lahta de tsun lai mat wa sai hte maren ndai manghkang hpan kaw lawm nga ai.
         Maga mi de Wunpawng ni a labau, htunghkying hpe hkra wa ai majaw Wunpawng ni nlu hkam jan lu ai zawn maga mi de gaw “shang gumhpraw” tam na nga ai ga baw npu kaw myu shamyit, labau shamat na masing hte galaw taw ai majaw rai nga ai. Hka ntsa kaw dawng dap taw ai nlung hpe sha mu na malai dai nlung gaw hka kata de gara hku kade daram shara la nna kade sung hkra jung taw ai hpe mu lu na nau ahkyak nga ai.
       Structural Conflict gaw Daru Magam hta ru jung da nna galaw ai manghkang re majaw manghkang yawng hta na hparan yak dik ai manghkang rai nga ai. Daru Magam “Power” lang sai ngu ai kaw na gaw kadai hpe mung ahkyak nla ai “ngai” ngu ai ga baw npu kaw sa wa ai masing rai nga ai. Kadai hte bawngban na mung myit nhkawn ai majaw hparan yak dik htum ai manghkang re.

DAW II. Manghkang ran hpaji ni

Manghkang langai byin ai ngu ai hte nlaw htum uhpung lahkawng shing nrai dai hta grau law (at least two groups or more) nna shang lawm chye nga ai.Ga shadawn, asuya hte mung shawa ni (snr) mung shawa hte laga sut hpaga uhpung ni (snr) asuya, mung shawa hte sut hpaga uhpung ni.
        (i) Mungdan langai hta manghkang langai byin shagu mung masha ni a kam hpa shara gaw asuya re. Asuya ni mai kaja ai hku hparan daw dan ya na hpe mung shawa yawng myit mada let la nga chye ga ai. Law malawng kaga mungdan a asuya ni gaw mungdan a gawda ai tara npu hta lahkawng maga myit hkrum ai mahtai lu hkra “Compromising” ngu ai shada bawng ban jahkrup ai ladat hpe lang let hparan chye ma ai. Ndai ladat hta gaw uhpung maga mi hta shanhte ra ai lam hpe nkau mi shayawm kau ya ai zawn laga maga mi na uhpung ni mung nem gying ai daram nem let lahkawng maga myit hkrum lam tam ai ladat rai nga ai.
           (ii) Nkau mungdan hta gaw “Collaborating” ngu ai manghkang hta shang lawm ai uhpung ni yawng a shawng lam grau kaja hkra shawa myit hkrum ai lam hpe jawm bawng ban let shada mahkri shawn nna jawm galaw sa wa ai ladat hpe lang chye ma ai.
          Ndai zawn bawng ban jahkrup sa wa ai aten hta “Daru Magam” ngu ai “Power” ni hpe nlang ai sha shada hkungga ai hte bawngban sa wa ai ladat rai nga ai.
         Anhte myen mungdan hta gaw dai hku nrai. Manghkang langai byin jang asuya gaw “Daru Magam” “Power” hte “Aming” ngu ai “Order” hpe bu hpun dagraw let manghkang ni hpe hparan chye nga ai. Mung shawa hpe jau tau bawngban tsun dan ai lam nnga ai sha kalang ta “gara shani, kade ya laman hta nta wang hpe htawt sit ya ra na” nga ai zawn re ladat ni gaw “Structural Conflict” hpe madi madun ai lam rai nga ai.

DAW III. Gara hku hparan ra na?

Ndai Daru Magam hpe npawt maju jung let byin ai manghkang (Structural Conflict) hpe gaw Daru Magam hte sha n rai yang laga lam hku nna bawngban jahkrup na lam n nga nga ai. Anhte Myen mung hta Myen hpyen asuya hta lai nna kadai wa shi zawn Daru Magam ja a ta? Ga san pru wa na zawn re. Raitim anhte Wunpawng ni hta mung anhte yawng myit hkrum let gaw sharawt hpang da ai Wunpawng Mungdan Shanglawt Asuya (KIO) nga ai re. Myen wa daram n-gun n kaba tim anhte Wunpawng ni hta na sha gaw, “Daru Magam” “Power” tsaw dik ai uhpung rai sai.
        KIO langai chyu sha Myen asuya hte man hkrum bawngban jahta lu ai re. Dai re ai majaw, ndai Mali Hka Madim lam hte seng nna mung shawa ra ai hpe Myen asuya hte bawngban jahkrup, shiga gin len ya na gaw KIO a lit rai nga ai ngu, mu mada lu ai. KIO gaw mung shawa a myit ra hpe asuya de shiga ginlen ya ai “Facilitation” ngu ai shiga ginlen daju tai let “Bawnu shachyai woi hkalem la ai ladat” hpaji hpe lang let woi bawngban jahkrup sa wa ra nga ai. Maga mi hku tsun ga nga yang “win-win solution” ngu ai “lahkawng maga amyat lu ai ladat”, Jinghpaw ga malai zawn “Hka ja let Nga gamai” nga ai ladat hpe jai lang ra nga ai.

       Ndai ninghkap ai lam hta KIO a shanglawm ai lam kachyi mi naw n-gun dat ra ai hpe mu lu ai. Dai hta sha n-ga KIO gaw tinang mung shamu shamawt, Myen asuya hta n-gun grau kaba ai, “Daru Magam” grau tsaw ai “Power” grau ja ai kadai re ngu ai hpe tam la nna mung maga mi hku nna shamu shamawt ai lam ni mai galaw nga ai. Ga shadawn, Miwa asuya zawn re.
           KIO hpe sha lit nawng ap ya ai hku n rai, anhte Wunpawng myu sha ni yawng mung man ang ai, du nga ai shara kaw na Karai hta kyu jawm hpyi let shakut sa yang, teng sha awng dang ai lam lu la na re. Kalang sha galaw, shamu shamawt yu nna “e n mai byin na re law” nga nna “Avoiding” ngu ai “Koi yen ai ladat” hpe lang na i? “Hka masawn a maidang tsing” gaw n mai na re. Dai hku rai yang anhte myu sha ni hkrat sum ai hta hkrat sum mat ma na re. Dai majaw myit n daw ai sha dai Madu hta n-gun da-ting let shawnglam de matut shakut sa ga ngu ga saw mayu ai.
           Mungdan hpe woi awn nga ai Hpu shawng hpu ba ni mung “tinang kadai re”, “hpa majaw ndai shara kaw du taw ai”, “tinang a lit gaw hpa re”, “tinang makawp maga ra na gaw kadai re” ngu ai hpe ten shagu hta myit dum let galaw ra ai magam bungli ni hpe nden ja ja hte galaw sa ga. Tinang mungdaw hpe pyi nlu makawp maga yang gaw gara hku na simsa rawt jat ai mungdan gaw de sa wa lu na ga ta?
            Dai re majaw galaw sa wa na lam shagu hta jaw ai lahkam htawt lu hkra hpaji zai byeng-ya kung kung hte bawngban jahkrup sa ga. Masha ni zawn mungkan hpaji janmau n lu gup tim, mungkan a hpaji madu “Chyoi Pra ai Chyum Laika” hpe anhte lu ga ai. Mungkan a mung masa lam ni yawng gaw dai Chyum Laika kaw nan anhte hpe sharin da ya sai re. Dai hpe anhte yawng hti hka-ja matsing sumhting let myu sha lawt lam hta jawm shakut sa wa ga law.
           Ndai laika ngau hta tinang hka-ja la lu ai daram hte sha bawngban jahpra dat n’ngai. Shut shai ai lam nga yang tinang chye da ai grau kaja ai hpaji hte jahkum shatsum la nna grau kaja ai ladat hte myu sha lawt lu lam hta jawm shakut sa wa ga.

Yawng hpe hkungga let,

Utu Baw